Epidemia COVID-19 potężnie zachwiała globalną gospodarką. Przedsiębiorcy, zwłaszcza ci działający w branżach szczególnie dotkniętych skutkami epidemii, niemal z dnia na dzień stanęli w obliczu zablokowania lub ograniczenia możliwości prowadzenia swojej działalności. Za tym, co oczywiste – gwałtownego spadku lub wręcz utraty dochodów. Ich zobowiązania w większości przypadków jedynie nieznacznie się zmniejszyły, przez co w krótkim czasie wielu z nich stanęło lub stanie w obliczu utraty płynności finansowej, często wskutek rosnącego w lawinowym tempie zadłużenia. 

Kłopoty finansowe przedsiębiorcy w znaczącym stopniu wpływają nie tylko na sytuację firmy jako instytucji, ale i też na  jego sytuację osobistą oraz osób z nim związanych – pracowników, usługodawców, kontrahentów oraz ich bliskich. Co w sytuacji, kiedy zadłużenie przedsiębiorcy staje się niemożliwe do spłacenia? Czy przedsiębiorców, dla których jedyną możliwością jest ogłoszenie upadłości, niedostatek i zmaganie się z niemożliwymi do spłacenia długami do końca życia? A może nie tylko ich, ale również ich dzieci? Niekoniecznie. Często właściwie i fachowo przeprowadzone postępowanie upadłościowe jest nie przysłowiowym gwoździem do finansowo-bytowej trumny, a szansą na nowy start bez długów, lęku i niepewności jutra.

Upadłość nie oznacza bankructwa

Nowelizacja prawa upadłościowego, która zaczęła obowiązywać 24 marca 2020 r., ujednolica ogólną dyrektywę prowadzenia postępowania upadłościowego wobec osób fizycznych, niezależnie od tego, czy są to przedsiębiorcy, czy też konsumenci. Zgodnie z jej założeniami, postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych należy prowadzić również tak, aby możliwe było umorzenie zobowiązań upadłego przedsiębiorcy lub osoby fizycznej niewykonanych w postępowaniu upadłościowym. Możliwe jest też warunkowe umorzenie zobowiązań i ustalenie planu spłaty wierzycieli. W ten sposób dochodzi do oddłużenia upadłego, co daje mu możliwość ponownego startu – zarówno w sferze życia zawodowego, jak i osobistego, bez bagażu ciążących zobowiązań.

Oprócz możliwości oddłużenia w toku postępowania upadłościowego przedsiębiorca, będący osobą fizyczną, ma możliwość pozostawienia w swoim zarządzie osiąganego przez siebie dochodu – również tego, który przekracza kwotę wolną od egzekucji. Istnieje także możliwość przekazania upadłemu środków pieniężnych na rzecz zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych jemu i osobom pozostających na jego utrzymaniu. Wymienione instytucje stwarzają upadłemu i jego bliskim „nową szansę” godziwej egzystencji i umożliwiają przejście sytuacji kryzysowej bez nadmiernych strat, bankructwa i pokoleniowych długów.

Przyjrzyjmy się poszczególnym typom tych instytucji,  wprowadzonym nowelizacją prawa upadłościowego jako „pomocnej dłoni” dla przedsiębiorców i osób fizycznych dotkniętych kryzysem i perspektywą upadłości.

Części dochodu pozostaje do dyspozycji przedsiębiorcy

Pierwsza z nich dotyczy możliwości pozostawienia upadłemu przedsiębiorcy do jego dyspozycji określonej części dochodu osiąganego przez niego w trakcie postępowania upadłościowego. Znowelizowane przepisy pozwalają na kompletne ujęcie problematyki związanej z ustaleniem części dochodu upadłego, która nie wchodzi do masy upadłości. Obecna regulacja ma na celu zagwarantowanie pozostawienia osobom, wobec których ogłoszono upadłość, takich środków finansowych, które umożliwiają osobie samotnie gospodarującej lub rodzinie samodzielne utrzymanie się, bez konieczności korzystania ze świadczeń z pomocy społecznej.

Wysokość kwoty wyłączonej z masy upadłości osoby fizycznej, nie może być niższa od:

  • 150% kwoty, która uprawnia do uzyskania świadczeń z pomocy społecznej w przypadku osoby samotnie gospodarującej. Obecnie kwota ta wynosi 701 zł;
  • iloczynu liczby osób pozostających na utrzymaniu upadłego wraz z upadłym oraz 150% kwoty, która uprawnia do uzyskania świadczeń z pomocy społecznej w przypadku osoby, na której utrzymaniu pozostają inne osoby. Kwota bazowa wynosi 528 zł. Kwotę wyłączoną z masy upadłości w tym przypadku można obliczyć według wzoru: (528 zł) x 150% = (792 zł) × (X) (gdzie X to iloczyn osób pozostających na utrzymaniu upadłego wraz z upadłym).

Niezależnie od wskazanego wyżej rozwiązania, wprowadzono kompetencję dla sędziego komisarza do indywidualnego określenia zakresu wyłączenia z masy upadłości części dochodu upadłego ponad kwoty wskazane w znowelizowanych przepisach prawa upadłościowego. Sędzia – komisarz, robi to na podstawie wniosku upadłego lub syndyka (doradcy restrukturyzacyjnego), uwzględniając szczególne potrzeby upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu (np. stan zdrowia, potrzeby mieszkaniowe, potrzebę edukacyjne itd.).

Jak wynika z powyższego, w postępowaniu upadłościowym toczącym się wobec przedsiębiorców będących osobami fizycznymi można pozostawić poza masą upadłości znacznie większe kwoty niż w przypadku postępowania egzekucyjnego. Kwoty uzyskiwane przez upadłego po ogłoszeniu upadłości mogą być w jego dyspozycji w wartościach przekraczających kwoty wolne od egzekucji na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego. Jest to jeden z przejawów założenia, że postępowanie upadłościowe osoby fizycznej powinno pomóc jej wystartować na nowo, bez długów.

Upadły nie trafi na bruk

Kolejną instytucją „pomocnej dłoni” dla upadłego jest regulacja umożliwiająca uzyskanie środków pieniężnych na zapewnienie potrzeb mieszkaniowych – jego oraz jego bliskich, pozostających na utrzymaniu. Nowelizacja prawa upadłościowego wprowadza jednolitą ochronę dotyczącą zapewnienia potrzeb mieszkaniowych upadłemu będącemu osobą fizyczną niezależnie o tego, czy postępowanie upadłościowe dotyczy przedsiębiorcy, czy też konsumenta.

Ochrona prawa do mieszkania dla upadłego i osób pozostających na jego utrzymaniu nie jest uzależniona od tego czy upadły prowadzi czy też nie prowadzi działalności gospodarczej. Postępowanie uregulowane ustawą wobec osób fizycznych należy prowadzić również tak, aby umożliwić umorzenie zobowiązań upadłego niewykonanych w postępowaniu upadłościowym. Zasada ta jest trwale związana z funkcją społeczną, jaką charakteryzuje się postępowanie upadłościowe wobec osób fizycznych. Zapewnienie miejsca do zamieszkania odbywa się poprzez wydzielenie z sumy uzyskanej ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego, w którym zamieszkuje upadły, kwoty odpowiadającej przeciętnemu czynszowi najmu lokalu mieszkalnego w tej samej lub sąsiedniej miejscowości za okres od 12 do 24 miesięcy.

Kwotę przeznaczoną dla upadłego określa sędzia-komisarz na wniosek upadłego, biorąc pod uwagę potrzeby mieszkaniowe upadłego, w tym liczbę osób pozostających na jego utrzymaniu (w tym również osób niespokrewnionych), jego zdolności zarobkowe, sumę uzyskaną ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu oraz opinię syndyka (doradcy restrukturyzacyjnego). Należy dążyć do takiego określenia powyższej kwoty, aby pokrywała ona czynsz najmu adekwatnej do potrzeb nieruchomości. Nowa nieruchomość nie musi odpowiadać warunkom dotychczas posiadanego lokum, a także w żadnym stopniu nie może być to kwota, za którą można wynająć nieruchomość bardziej atrakcyjną.

Informacji na temat dotychczasowych warunków życia upadłego oraz przeciętnych czynszów sędzia-komisarz może zaczerpnąć z opinii syndyka (doradcy restrukturyzacyjnego), który powinien się ustosunkować do wniosku upadłego.  Kwotę wydzieloną upadłemu ze sprzedaży mieszkania lub domu wypłaca się upadłemu do rąk własnych lub na wskazany rachunek bankowy przed innymi wierzycielami biorącymi udział w postępowaniu upadłościowym, również tymi, których wierzytelności były zabezpieczone rzeczowo poprzez wpisy hipoteczne.

Upadły przedsiębiorca może ubiegać się o wypłatę zaliczki na poczet kwoty przeznaczonej na potrzeby mieszkaniowe, jeżeli w masie upadłości znajdują się odpowiednie środki finansowe. Może to mieć miejsce tylko w sytuacji, jeżeli mieszkanie lub dom wchodzący w skład masy upadłości został przez upadłego opuszczony i opróżniony.

Upadłość jako nowy start bez długów – to możliwe!

Najdalej idącą instytucją umożliwiającą upadłemu skorzystanie z „nowej szansy” jest możliwość oddłużenia upadłego poprzez ustalenie planu spłaty, warunkowe umorzenie zobowiązań lub umorzenie zobowiązań. Ustawodawca nowelizacją prawa upadłościowego wprowadził trzy możliwe formy oddłużenia upadłego: 

  • Po pierwsze, poprzez ustalenie planu spłaty na wniosek upadłego. Do tego w sytuacji, gdy zostanie ustalone, że upadły doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub wskutek rażącego niedbalstwa plan spłat wierzycieli nie może być ustalony na czas krótszy od 36 miesięcy i dłuższy od 84 miesięcy. 
  • Po drugie, w drodze umorzenia zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. 
  • Po trzecie, poprzez warunkowe umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeżeli niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli wynikająca z osobistej sytuacji upadłego nie ma charakteru trwałego.

Postępowanie o oddłużenie można wszcząć wyłącznie na wniosek upadłego, złożony w terminie 30 dni od dnia obwieszczenia postanowienia o zakończeniu postępowania upadłościowego. Upadły przedsiębiorca będący osobą fizyczną może złożyć wniosek o ustalenie planu spłaty wierzycieli i umorzenie pozostałej części zobowiązań, które nie zostały zaspokojone w postępowaniu upadłościowym. W tym terminie upadły będący osobą fizyczną może również złożyć wniosek o umorzenie zobowiązań bez ustalenia planu spłaty wierzycieli, jeśli osobista sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli. Trzeba zaznaczyć, że po wykonaniu przez upadłego obowiązków określonych w planie spłaty wierzycieli sąd wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty i umorzeniu zobowiązań upadłego.

Ustawodawca wprowadził nową instytucję polegającą na warunkowym umorzenia zobowiązań upadłego. W sytuacji gdy niezdolność do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli, wynikająca z osobistej sytuacji upadłego, nie ma charakteru trwałego, sąd umarza zobowiązania upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli. Dzieje się to  pod warunkiem, że w terminie pięciu lat od dnia uprawomocnienia się postanowienia o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli upadły, ani żaden z wierzycieli, nie złoży wniosku o ustalenie planu spłaty, na skutek którego sąd, uznając, że ustała niezdolność upadłego do dokonywania jakichkolwiek spłat, uchyli postanowienie o warunkowym umorzeniu zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli i ustali plan spłaty wierzycieli.

Pomocna dłoń upadłości

Nowelizacja prawa upadłościowego stanowi „pomocną dłoń” dla dotkniętych kryzysem, wprowadzając nowe lub udoskonalając istniejące już rozwiązania, umożliwiające nawet całkowite oddłużenie i przynajmniej podstawowe zabezpieczenie potrzeb upadłego będącego osobą fizyczną. Prawo upadłościowe niemal zrównuje rozwiązania w tym zakresie w odniesieniu do osób fizycznych, których upadłość prowadzona jest w trybie upadłości przedsiębiorcy, z osobami fizycznymi nie prowadzącymi działalności gospodarczej, których upadłość toczy się w trybie tzw. upadłości konsumenckiej. Ale i wobec nich stosujemy instytucje „nowej szansy”, umożliwiające oddłużenie poprzez ustalenie planu spłaty, warunkowe umorzenie zobowiązań lub umorzenie zobowiązań.

Również w postępowaniu upadłościowym tych podmiotów znajdą zastosowanie względy słuszności i humanitaryzmu, a więc po prostu “ludzkiego podejścia”. Możliwe jest zapewnienie w toku postępowania upadłościowego środków na utrzymanie upadłego i pozostających pod jego opieką bliskich, jak również przeznaczenie funduszy na zapewnienie ich podstawowych potrzeb.

Dr Paweł Janda